Geçtiğimiz hafta, Cumhuriyetimizin 101. yıl dönümünü kutladık. Evet Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu Türk ve İslam dünyası için bir milattır. Mesele cumhuriyetten açılmışken size günümüz Anadolu topraklarında kurulan ilk Türk cumhuriyetinden bahsetmek istiyorum. Anadolu’da Türkiye Cumhuriyeti’nden 5 yıl önce kurulan bir Türk cumhuriyeti daha var. Bu cumhuriyet, Nahçıvan merkezli, günümüz Ermenistan’ın bir kısmını ve Iğdır ile civarını da kapsayan Aras Türk Cumhuriyeti’dir.
Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru, Rusya’nın savaştan çekilmesiyle Osmanlı ordusu doğuya doğru ilerlemeye başladı. “Elviye-i Selase” dediğimiz Kars, Ardahan ve Batum’u içeren bölgeler Brest-Litovsk Antlaşması ve bazı bölgelerde oy verme usulüyle Osmanlı Devleti’ne bağlandı. Bu bölgelere henüz Azerbaycan Cumhuriyeti’ne katılmamış Nahçıvan ve o dönemde Ermenistan işgaline uğramamış Türk toprakları da dahildi. Fakat Ermenistan devleti tarafından gizlice desteklenen ve başında Andranik’in bulunduğu Ermeni çeteleri, bölgedeki Türklere karşı katliamlara girişmişti. Osmanlı ordusunun ilerlemesiyle bölgedeki Ermeni çeteleri dağıtılarak istikrar tesis edildi. Maalesef bu istikrar ortamı fazla uzun sürmedi.
Mondros Mütarekesi ile Osmanlı ordusunun bölgeden çekilmesini fırsat bilen Ermeniler, yapılacak barış anlaşmasına kadar bu toprakları kendilerine bağlamak için harekete geçti. Plan gayet açıktı: bir oldu bittiyle bu toprakları ele geçirip Paris’te yapılacak görüşmelere eli dolu gitmek istiyorlardı. Bu sebepten tüm güçleriyle bölgeyi işgal etmeye başladılar. Ancak ummadıkları bir şey oldu; tüm yokluklara ve eksiklere rağmen halk, Ermenilere karşı direnişe geçti. 9. Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa’nın gizli desteğiyle bölge halkı teşkilatlanmaya başladı ve bu teşkilatlanmanın sonucu olarak 3 Kasım 1918’de Aras Türk Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilan edildi.
Nahçıvan merkezli Aras Türk Cumhuriyeti’nin arazisi 16.000 kilometrekare, nüfusu ise 1 milyona yakındı. Emir Bey Ekberzade başkanlığında kurulan Aras Türk Hükümeti 6 bakanlıktan oluşuyordu. Bunlar:
- Savunma Bakanı: İbrahim Bey Cahangiroğlu
- Maliye Bakanı: Gambar Ali Bey Benanyari
- Mülkiyet Bakanı: Bekir Bey Rızazade
- Dışişleri Bakanı: Hasan Ağa Safazade
- Adalet Bakanı: Muhammed Beyzade
- Şeyhülislam: Mirza Hüseyin Mirza Hasanzade
- Müftü: Ekit Efendi’den ibaretti.
Sonradan Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyeti başkanlığı da yapacak olan Savunma Bakanı İbrahim Bey Cahangiroğlu, mevcut durumu göz önünde bulundurarak hızlıca askeri teşkilatlanma yoluna gitti. Köy köy, kasaba kasaba dolaşılarak yaklaşan tehlike için gönüllü birlikler oluşturulmaya başlandı. Gönüllü birliklerden oluşan bu ordu, insanüstü bir gayretle birçok bölgede katliam ve işgallerin önüne geçti. Gönüllülerin çabası sayesinde Ermeni ilerleyişi yavaşladı. Ancak tüm gayretlere rağmen müttefiklerin desteklediği Ermenistan ordusunun ilerleyişi ve İngilizlerin müdahalesinin neticesi olarak 1919 yılının Mart ayına doğru Aras Türk Cumhuriyeti’nin varlığına son verildi. Aras Türk Cumhuriyeti yıkıldıktan sonra bile Türk milletinin direnişi devam etmiş ve Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa’nın bölgeye gelişine kadar tam olarak işgal edilememişti. Daha sonra Ruslarla yapılan “Kars” ve “Moskova” anlaşmalarıyla Nahçıvan üzerinde Türkiye’nin garantörlüğü sağlanarak bölge Rusya’ya bırakılmış, geri kalan topraklar ise Türkiye sınırları içerisine dahil edilmiştir.
Bazı araştırmacılar, Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyeti kurulduktan sonra bu devletin Aras Cumhuriyeti’ne katıldığını söylese de bu, kağıt üzerinde kalmıştır. Kaynaklar Cumhuriyet’in 1919 yılının Mart ayına kadar varlığını sürdürdüğünü gösteriyor.
Aras Türk Cumhuriyeti’nin kuruluşunun üzerinden 105 yıl geçmiştir. Cumhuriyet’in ömrü kısa olsa da yokluklar içerisindeki direnişi sayesinde Ermenilerin bölgeye girişini geciktirerek Türk ordusunun gelişine kadar zaman kazandırmıştır. Bugün Nahçıvan, Iğdır ve çevresinde hala Türk varlığı mevcutsa bunda Aras Türk Cumhuriyeti’nin de önemli katkısı vardır. Ne mutlu vatan ve millet için mücadele edenlere… Allah onlardan ebediyen razı olsun. Amin.
