Atatürk ne yapmıştı?

Cumhuriyet’in ilk yıllarında yürütülen iktisat politikaları, sehpadaki ekonomiyi, yere indirmeye yönelik adımlar olarak nitelendirebilir. Her dönemin kendine özgü özellikler taşıdığını da göz önünde bulundurursak, daha sağlıklı daha doğru sonuçlara ulaşabiliriz. Zira Osmanlı’da paranın değerini en çok düşüren Padişah Fatih Sultan Mehmet olmakla beraber, bugünün ekonomi yargılarıyla Fatih’i yorumlamak ne denli yanlışsa, yine cumhuriyetimizin ilk yıllarında atılan adımları da bu bağlamda değerlendirmek büyük bir yanlış olacaktır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı’dan devraldığı ekonomik yapı tam bir faciaydı. Üretimin tamamı tarıma, oda hava koşullarına bağlıydı. Kapitülasyonlar ve dış borçlar ülkeyi tam bir açmazda bırakmışlardı. 1923 yılında milli gelir 570 milyon dolar, kişi başına düşen milli gelir yıllık 48 dolar, ihracat 51 milyon dolar, ithalat 81 milyon dolardı. Bütün ülkede 13 bin adet telefon vardı. Doktor başına düşen hasta sayısı 13 Bin civarındaydı. Üniversite ve yüksekokullarda okuyan öğrenci sayısı en fazla 3 bindi. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu’ndan GSYH’sinin yüzde 65’i tutarında Düyun-u Umumiye borcunu devralmıştı. Buna rağmen 25 Mayıs 1944 günü Nuri Demirağ Uçak Fabrikasında üretilen yerli uçağımız İstanbul’dan Ankara’ya ilk uçuşunu gerçekleştirdi ve genç cumhuriyet eşsiz bir başarıya daha imza atmış oldu… 1923-1938 Yılları arasında ülkemizde hayata geçirilen Milli Ekonomi Hamlesinin sonuçlarını aşağıda veriyorum.

Yıl: 1923

- Cumhuriyet ilan edildi

- Kapitülasyonlar kaldırıldı.

- Osmanlı’nın borçları (1854 itibariyle) kabul edilip yıllar içinde ödenmesine karar verildi. Osmanlı dönemi iç borçlar ve Kurtuluş Savaşı’nda yapılan “Tekâlifi Milliye” denilen borçlar da ödenecekti.

- Ergani Bakır Madeni’nin devlet tarafından işletilmesine karar verildi.

- Atatürk, Hindistan’dan kendi şahsına gönderilen paralarla İş Bankası’nı kurdurdu.

- Savaş yorgunu köylüye 8 milyon lira kredi dağıtıldı.

Yıl: 1924

- Bütçenin önemli gelirlerinden olan ancak köylüyü ezen, geleneksel Osmanlı Aşar Vergisi kaldırıldı.

- 1937 yılına kadar aralıklarla sürecek Kürt isyanları, Şeyh Said ayaklanmasıyla başladı.

- İstanbul’dan kalkan deneme uçağı 3 saat sonra Ankara’ya indi.

- Üstünde Türkiye Cumhuriyeti yazan madeni 10 kuruşluk paralar tedavüle çıktı.

- Samsun-Çarşamba demiryolunun temeli atıldı.

Yıl: 1925

- Son 30 yılda kaçakçı-kolcu çatışmalarında 400 bin kişinin öldüğü Tütün Rejisi Fransızlardan alınarak lağvedildi.

- Ankara-Yahşiyan; Kütahya-Tavşanlı demiryolu açıldı.

- Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu.

-Atatürk -köylülere örnek olması için- kendi parasıyla Atatürk Orman Çiftliği yapılmasını sağladı.

- İzmir Liman ve Körfez İşleri İnhisarı T.A.Ş. kuruldu.

- Menderes köprüsü üzerine ilk betonarme köprü yapıldı.

Yıl: 1926

- Emlak ve Eytam Bankası kuruldu.

- Kayseri’de uçak fabrikası açıldı.

- Alpullu şeker fabrikası açıldı.

- Uşak şeker fabrikası açıldı.

- Samsun limanının inşaatına başlandı.

- Samsun-Kavak demiryolu açıldı.

- Serbest bölge kurma girişimlerine başlandı.

Yıl: 1927

Sayım yapıldı. Nüfus 13.5 milyon. Bunun yüzde 83.7’si köyde yaşıyor. Okuryazar oranı yüzde 11 idi.

- Bursa dokumacılık fabrikası açıldı.

- Yerköy-Kayseri; Ankara-Kayseri; Samsun-Amasya; Samsun-Havza demiryolu açıldı.

- Devlet demiryolları ve limanları idaresi kuruldu.

- Bünyan dokuma fabrikası açıldı.

- Cumhuriyet’in ilk kâğıt paraları tedavüle çıktı.

- Ankara Radyosu yayına başladı.

Yıl: 1928

- Ankara çimento fabrikası açıldı.

- Amasya Zile; Kütahya-Tavşanlı demiryolu açıldı.

- Sirkeci-Haydarpaşa arasında feribot seferi başladı.

Wall Street krizi

Türkiye daha savaş ekonomisinin ağırlığından kurtulamadan, 1929 dünya (Wall Street) büyük ekonomik kriziyle sarsıldı. Krizin etkisine bir örnek vermeliyim: İlkel geleneksel teknikten kurtarılması için makine ithaline büyük kolaylıklar sağlandı. Bunun sonucu 1929’a kadar Türkiye’ye 2.500 traktör girdi. Fakat krizden sonra büyük düşüş yaşandı. Makine ithali 1928’de 2 milyon 298 bin lira iken 1933’te 224 bin liraya kadar düştü!

Yıl: 1929

- İstanbul’da otomobil fabrikası kuruldu.

- Zirai Kredi Kooperatifleri’nin kurulmasına karar verildi.

- Ankara demiryolu hattı ve Haydarpaşa Limanı millileştirildi.

- Doğu Anadolu’da muhtaç çiftçilere arazi tevziine (toprak reformuna) karar verildi.

- Mersin-Adana demiryolu Fransızlardan satın alındı.

- Ankara-İstanbul arasında telefon bağlantısı kuruldu.

Yıl: 1930

- Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti kuruldu; ilk üyesi Mustafa Kemal oldu.

- Kayseri-Şarkışla; Ankara-Sivas; Emirler-Balıköy; Bolkuş-Filyos; Zile-Kunduz demiryolu açıldı.

- Türk parasını koruma kanunu çıktı.

- Batı’nın “Kuramazsınız” dediği Merkez Bankası kuruldu.

- İstanbul Galata Köprüsü’nden geçiş ücreti alınması kaldırıldı.

- Düyun-u Umumiye binası hükümete teslim edildi.

Yıl: 1931

- Ankara’da Ziraat Kongresi toplandı.

- İthalatın sınırlandırılmasına karar verildi.

- Malatya-Doğanşehir; Mudanya-Bursa demiryolu yapıldı.

- Kelkit Irmağı üzerine Akçağıl Köprüsü yapıldı.

Yıl: 1932

- Tütün Kongresi toplandı.

- Kütahya-Balıkesir; Samsun-Sivas; Kunduz-Kalın; Ulukışla-Niğde demiryolu yapıldı.

- Türkiye Sanayi Kredi Bankası kuruldu.

Yıl: 1933

- Samsun-Çarşamba; Adana-Fevzipaşa tren hattı satın alındı.

- Afyon-Antalya demiryolu yapıldı.

- Mevduat Koruma Kanunu kabul edildi.

- Sümerbank faaliyete geçirildi.

- Tefecilerle mücadele etmek için Halk Bankası kuruldu.

- Denizyolları devletçe işletilmeye başlandı.

- Eskişehir şeker fabrikası açıldı.

- İzmir Rıhtım Şirketi devletçe satın alındı.

- Ankara-İstanbul tarifeli uçak seferi başladı.

Cumhuriyet kadrolarının tüm çabalarına rağmen, Osmanlı’dan beri sürüp gelen dışa bağımlılık, ulusal özel sektörün bir türlü geliştirilmemiş olması, sanayinin kurulmasına pek olanak vermedi. Bu da devlet eliyle gerçekleştirildi.

Yıl: 1934

- Sovyetler Birliği ile kredi antlaşması imzalandı

- Ankara, Sivas, Konya, Eskişehir’de buğday siloları inşasına başlandı.

- Kayseri uçak fabrikasında yapılan 6 uçak Ankara’ya uçtu.

- Bursa’da süttozu fabrikası açıldı.

- Bakırköy bez fabrikası açıldı. Konya Ereğli’de bez fabrikasının temeli atıldı.

- İzmit kâğıt fabrikası kuruldu.

- Zonguldak’ta kömür yıkama fabrikası işletmeye açıldı. Antrasit fabrikasının temeli atıldı.

- Keçiborlu kükürt fabrikası işletmeye açıldı.

- Isparta gülyağı fabrikası işletmeye açıldı.

- Kayseri mensucat fabrikası kuruldu.

- Halk için ucuz ve dayanıklı ayakkabı üretmek amacıyla Beykoz fabrikası kuruldu.

- Turhal şeker fabrikası işletmeye açıldı.

- Afyon-Antalya; Diyarbakır-Fevzipaşa; Ortaköy-Bolkuş; Fırat-Yolçatı demiryolu yapıldı.

- Üsküdar-Kadıköy tramvay hattının ilk denemesi yapıldı.

Yıl: 1935

- İstanbul liman şirketi devletçe satın alındı.

- Aydın demiryolu hattı devletçe satın alındı.

- Gediz ve Göksu nehirleri üzerine köprüler inşa edildi.

- Maden Tetkik Arama Enstitüsü ve Elektrik İşleri Etüt İdaresi kuruldu.

- Etibank kuruldu.

- Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi kuruldu.

- Diyarbakır-Fevzipaşa; Fevzipaşa-Ergani; Ergani-Osmaniye; Çankırı-Atkaracalar; Sivas-Eskiköy demiryolu yapıldı.

- Tarım Satış Kooperatifleri kuruldu.

- Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası işletmeye açıldı.

- Ankara’da fındık kongresi toplandı.

- Nazilli basma fabrikası kuruldu.

- İstanbul telefon şebekesi devlet tarafından satın alındı.

- Ankara-Zonguldak telefon hattı açıldı.

- Ankara’da gaz maskesi fabrikası kuruldu.

Yıl: 1936

- Ankara’da Endüstri Kongresi toplandı.

- Deutsche Bank’ın elindeki Ergani Bakır Madeni İşletmesi satın alındı.

- Ankara Çubuk Barajı’nın yapımına başlandı.

- İzmir havagazı şirketi devletçe satın alındı.

- İzmit’te ikinci kâğıt fabrikasının temeli atıldı.

- Ereğli kömür işletmesi devletçe satın alındı.

- Erzurum-Sivas; Afyon-Karakuyu; Isparta-Bozönü; Eskiköy-Çetinkaya; Yazıhan-Hekimhan demiryolu yapıldı.

- İlk kömür treni Ankara’ya geldi.

- Edirne-Sirkeci demiryolu hattı ve Şark Demiryolları devletçe satın alındı.

- Gaziantep buz fabrikası açıldı.

- Bursa’da Hasanpaşa Köprüsü yapıldı.

- İstanbul Haliç üzerine köprü inşaatı temeli atıldı.

Yıl: 1937

- Ormanlar devletleştirildi.

- Atatürk çiftliklerini devlete bağışladı.

- İlk Türk gemisi Belkıs denize indirildi.

- İlk Türk denizaltısının yapımına başlandı.

- Karabük Demir Çelik Fabrikası’nın temeli atıldı.

- Konya bez fabrikası açıldı.

- Malatya bez fabrikasının temeli atıldı.

- Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası kanunu kabul edildi.

- Hükümetçe satın alınan, Toprakkale-Payas; Islahiye-Meydanıekbaz işletmeye açıldı.

- Denizbank kuruldu.

- Kadıköy su şirketi devletçe satın alındı.

- İstanbul-Edirne karayolu açıldı.

- Burhaniye-Ayvalık yolu; Sakarya Nehri, Fırat Nehri, Kızılırmak Nehri ve Murat Irmağı üzerine köprüler yapıldı.

- Diyarbakır-Cizre; Hekimhan-Çetinkaya; Zonguldak-Çatalağzı demiryolu yapıldı.

- Telsiz kanunu kabul edildi.

- Türk Hava Yolları, İstanbul-Bükreş arasında ilk uçak seferi yapıldı.

Yıl: 1938

- Gemlik suni ipek fabrikası açıldı

- Bursa merinos fabrikası açıldı.

- Divriği demir madenleri işletmesi faaliyete geçti.

- İzmir Telefon Şirketi devletçe satın alındı.

- İstanbul Elektrik Şirketi devletçe satın alındı.

- Sermayesi devlet tarafından verilen KİT’ler kuruldu.

- Toprak Mahsulleri Ofisi kuruldu.

- İzmir klor fabrikası kuruldu.

- Ankara-Erzurum tren hattı Erzincan’a ulaştı.

- 1923-38 yılları arasında topraksız köylüye toplam 708 bin hektar toprak dağıtıldı.