Enver Paşa-Hürriyet, Adalet, Müsavat

Millî Mücâdele öncesi, sırası ve sonrasında yaptığı faaliyetlerle dönemin önde gelen isimlerden olan Enver Paşa, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde önemli bir yere sahiptir. Dâhilî ve hâricî meselelerde üstlendiği görevler gereği ciddi başarılara imza atmıştır. Fakat tarihî kaynaklara baktığımız zaman bu izleri bulamamaktayız. Türk milleti için vermiş olduğu mücâdele geri planda tutulmaktadır. Bunun en önemli nedeni dönem kaynaklarının Enver Paşa hakkında bize aktardığı bilgilerdir. Çağdaşları tarafından her daim tenkit edilmiş ve günümüze aynen aktarılmıştır. Bu olumsuzluğun nedeni ise Sarıkamış Harekâtı’dır.

Sarıkamış Harekâtı Türk tarihine derin izler bırakan bir olaydır. Bölgede askerî liderliği nedeniyle başarısızlık Enver Paşa’nın eseri olarak anılmış ve anılmaya devam etmektedir. Hâl böyle olunca yapılan çalışmalar bu harekât çevresinde ele alınmıştır. Dolayısıyla toplum üzerinde Enver Paşa’ya karşı bir oluşum başlamıştır.  Bundan yola çıkarak Enver Paşa hakkında, alanında uzman hocalarımız tarafından makale formatındaki bölümlerden oluşan çalışmalar, bu kitapta bir araya getirilmiştir.

Editörlüğünü Atilla Can Akarcalı’nın üstlendiği bu eser, ön söz ve 14 bölümden oluşmaktadır. Her bir bölüm bir konu üzerinde giriş, içerik ve sonuç bölümünden ibarettir. Bölümlerin yazar ve içerikleri şu şekildedir: “Makedonya Dağlarında Bir Kahramanı Hürriyet: Enver Bey/Talha Burak Ünlü”, “Enver Paşa Trablusgarp Savaşı/Tuğrul Oğuzhan Yılmaz”, “Enver Paşa’nın Bir Çıkarma Girişimi: Bolayır Muharebesi ve Şarköy Çıkarması/Samet Özdemir”, “Batı Trakya Hükümeti’nin Kurulmasında Enver Paşa’nın Rolü/Yusuf Yılmaz”, “Osmanlı Askerî Havacılığı ve Enver Paşa’nın Türk Havacılığındaki Yeri/Osman Yalçın”, “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusundaki Düzenlemeler ve Enver Paşa (1914-1918)/Ali Kaşıyuğun”, “Enver Paşa ve Sarıkamış Harekâtı: Efsaneler ve Gerçekler/Hakan Boz”, “Çanakkale Muharebelerinde Enver Paşa’nın Askerî ve Siyasi Faaliyetleri/A. Atilla Can Akarcalı-Yasin Çatal”, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Enver Paşa’nın Avrupa Cephelerinde Savaşan Türk Birliklerine Yaptığı Teftiş Ziyaretleri/Osman Akandere”, “I. Dünya Savaşı’nda Sina-Filistin, Irak Cepheleri ve Enver Paşa/İrfan Paksoy”, “Enver Paşa ve Kafkas İslam Ordusu/Cengiz Demirci”, “Enver Paşa’nın Yurtdışı Faaliyetleri: Berlin-Moskova-Bakü/Burak Candemir”, “Korbaşılar Hareketinde Enver Paşa’nın Rolü/İlyas Kara”, “Türkistan’da Enver Paşa Sevgisi/Çağatay Koçar”.

Enver Paşa’nın ilk siyasî hareketi Makedonya’da başlamıştır. İttihat ve Terakki’ye üye oluşu, II. Meşrutiyet hazırlığı ve ilanı bu bölgede gerçekleşmiştir. Trablusgarp Savaşı öncesinde bölgede bulunup halkı harekete geçirmiş ve savaşta önemli katkılar sağlamıştır. Balkanlarda 10. Kolordu Komutanı rütbesiyle meselelerle ilgilenmiş, ayrıca bölgede kaldığı süre zarfında Bağımsız Edirne Devleti’nin kurulmasında büyük pay sahibi olmuştur. Havacılık faaliyetleri onun liderliğinde gerçekleşmiştir. Askerî statüsünün vermiş olduğu güçle önemli reformlar yaptırmış; yaptırmış olduğu bu reformlarla Kurtuluş Savaşı farklı bir boyuta ulaşmıştır. Gerek Batı’da ve gerekse Doğu’da vermiş olduğu mücadele ile önemli bir yer sahibi olan Enver Paşa, özellikle Ruslara karşı Doğu Anadolu bölgesinde mücadeleler vermiştir. Sarıkamış Harekâtı’nın başarısızlıkla sonuçlanmasında yalnızca o pay sahibi değildir. Rusları iki defa mağlup edip, son adımı bu harekât ile gerçekleştirmeyi planlanmış fakat iklim, hastalık, harita yanlışlığı, çeteler, Rus baskısı ve sair nedenlerle başarıya ulaşamamıştır. Özellikle Çanakkale cephesinde önemli faaliyetlerde bulunmuştur. Almanya ile iletişimi sağlaması, orduyu komuta etmesi, askere moral verilmesi noktasında, kısaca sosyal-siyasî açıdan ciddî etkisi olmuştur. Sadece savaşın bu safhasında değil, gerçekleştirdiği geziler ile Şark’tan Garp’a hemen hemen bütün cephelerde yer almıştır. Cepheleri ziyaret etmiş, oradaki bölge halkı ve askerlerle görüşmüş ve gereken teçhizatı sağlamıştır. Özellikle Azerbaycan ve Dağıstan bölgelerinde büyük başarılar elde etmiştir. Anadolu’daki mücadelesini Orta Asya’daki devletler üzerinde de devam ettirmiştir. Çeşitli faaliyetler ile hayatının bundan sonraki dönemine, Türk halkı için çalışmak üzere Anadolu dışında davam etmiştir. Türkistan’da bağımsızlık hareketine öncülük etmiş, İslam topluluğunun kurulmasına vesile olmuştur. Türkistan’da Ruslarla giriştiği çatışmada şehit edilmiş, bölge halkı üzerinde ciddi etki bırakmıştır. Adına eserler yazılmış ve halk kahramanı olarak anılmaya devam etmiştir.

Cumhuriyet tarihinde önemli bir yere sahip olan Enver Paşa; başarılarının üstü örtülen, eleştirilen, kendi bildiği doğrular üzerinden hareket eden biri olarak ele alınmaktadır. Bunun en büyük nedeni yukarıda da bahsettiğim üzere Sarıkamış Harekâtı’dır. Fakat bu başarısızlık sadece Enver Paşa’nın nezdinde değil sosyal, iktisadî, jeolojik, meteorolojik ve benzeri nedenlerdendir. Orada komuta kendisinde olmasından dolayı, bütün oklar ona yönelmiştir. Enver Paşa’yı salt bu pencereden ele almak doğru değildir. Döneme ciddî başarılar getiren diğer paşalar gibi onun da statüsü göz ardı edilmemelidir. Doğu’da ve Kafkasya’da Ruslara karşı vermiş olduğu mücâdele onun en önemli başarısıdır. Başlattığı harekât onun, Türk devletleri üzerine millî bir kahraman olarak anılmasına yol açmıştır. Turancılık ideolojisi ile yola çıkan, halkı bağımsızlık için ayaklandıran bir liderdir. O, Turancılık hedefinden dolayı bir hayalperest olarak anılmamalıdır. Çünkü en önemli gayesi Rus boyunduruğu altında kalan Türk devletlerinin bağımsızlığını kazanmasıdır. Günümüzde hâlen bir halk kahramanı olarak bölgede rahmetle anılmaktadır. Bu eser, klasik bilgilerin ötesinde, Enver Paşa’nın yurt içi ve dışında Türk halkına katkılarının sıralandığı, Enver Paşa kronolojisi olarak nitelendirebileceğimiz bir eserdir.

* Enver Paşa-Hürriyet, Adalet, Müsavat, Editör: A. Atilla Can AKARCALI, İstanbul, Doğu Kütüphanesi, 2021, 384 sayfa, ISBN:978-605-2127-83-4