GÜNEY AZERBAYCAN EDEBİYATININ  ÇAĞDAŞ YAZARLARI-2

“ÇALARIZ SAZDA VATANIN SÖZÜNÜ”

Güney Azerbaycan edebiyatında 1960’lı yıllardan 2000’li yıllara kadar belirli sebepler nedeniyle dilin işleklikten uzak olması ve kapsam sınırlılığı, edebiyatta, özellikle de modern edebiyatta büyük bir boşluğun yaşanmasına sebep olmuştur. Güney Azerbaycan Edebiyatının öne çıkan şairlerinden Hamide Reiszâde Seher’in o yıllarda çıkan “Yeşil Mahnı” [1] isimli kitabı bu boşluğu doldurmuş, yeni bir düşünce tarzı, fikirde ve duyguda da tam bir değişiklik meydana getirmiştir.

Seher Hanım 1952 yılında Azerbaycan’ın kadim medeniyet merkezlerinden biri olan (ve günümüzde İran’ın siyasî sınırları içerisinde yer alan) Erdebil’de dünyaya gelmiştir. Lise yıllarından başlayarak “Seher” mahlası ile ilk  şiirlerini yazmıştır. Şiirlerinin çoğu Türkçedir. Farsça şiirleri de vardır.

Dönemin yayın organlarında ardışık olarak şiirleri yayımlanmıştır. Şair “Maviler”, “Bir Deste Taze Güneş”, “Aylı Bakış” ve “Yeşil Mahnı” adlı şiir kitablarının da müellifidir.

Şair bir çok şiirin esasını folklorden alsa da kendi duygu ve düşünceleriyle yoğurmuş ve yeni şiirler yaratmıştır. “Koşma”, “Çal Aşık”, “Yeşil”, “Korku” ve “Oğlan Oku” adlı şiirleri bu bağlamdadır.

Şairin şiirlerinin özü sevgi, adalet ve geleceğe doğru ümitle yoğrulmuş, hayata bakışı da her zaman çoşku ve güven dolu olmuştur. Bu dünya görüşü şairin sanat anlayışı ve edebî eserlerinde de kendini belirgin olarak hissettirir.

Şair şiirlerini üç  vezinde (hece, serbest ve  aruz vezninde) yazmıştır. Yazdıkları  konu bakımından da rengarenktir. İster sevgi, ister vatan, isterse de gurbet içerikli olsun, bu şiirler okuyucuda derin tesir bırakmıştır.

Şairin en büyük isteği, bütün insanlar gibi dileklerinin hayata geçmesi, şairin öz dili ile ifade edersek, duygularının susuzluğunun aradan kaldırılmasına bağlıdır.

Şairin  eşyaları dillendirmek, tabiat olayları ile insan  hisleri, duygu  ve düşünceleri hareket, arzu ve eğilimleri arasında ilgi ve bağlılığı görüp anlamlandırmak isteği onun assoativ (ilişkisel) şiire meylettiğini göstermektedir.

Güney Azerbaycan Edebiyatı’nın gelişmesinde olduğu gibi kadınların sosyal hayatta layık oldukları yeri almasında da bayan yazar ve şairlerin katkıları çok büyüktür. Hamide Reiszâde Seher, yayımladığı “Maviler” ve “Yaşlı Malını” adlı şiir kitapları ve sosyal faaliyetleri ile çok büyük işler görmüştür. Henüz hakkı layık olduğu gibi teslim edilememiştir. Ancak İran Türk analarının sembol sesi gibi yazmakta, okumakta ve konuşmaktadır. Kendi sesinden şiirleri Asya’dan, Avrupa’ dan Amerika’ya kadar birçok yerde dinlenmektedir.

Şairin bu tarz yazdığı şiirlerde de yaşadığı dönemde Pehlevî Hanedanı/Monarşisi tarafından yönetilen İran’daki on milyonlarca Türk’ün varlığını görmezden gelen, onların kültürünü  yok etmek isteyen, şah rejiminin millî olan unsur ve imgelere aman vermediği, 1930-1979 arasında Türkçe şiir basımının yasak olması ve benzeri baskılar nedeniyle böylesine zorlu bir ortamda şairlerin de milletinin acılarını ve kültürel gelişimine yönelik duygu ve düşüncelerini şiirlerinde ifade ederken sembollerle ve imâlarla dolaylı yöntemlere başvurmaları çok yaygın bir yöntem olmuştur. Şairin aşağıdaki şiirlerinde bilhassa da şah rejimi (monarşisi) dönemindeki baskılara ve acılara atıf vardır. Aşağıdaki şiirler bu çerçevede okunduğu takdirde şiirlerin bağlamına bir ölçüde de olsa vâkıf olmak mümkün olacaktır.

Şairin aşağıda paylaşılan dört şiirinin ilk kıtalarında orijinal hâli, her kıtanın atındaki parantez için eğik ifadelerde de Türkiye Türkçesine uyarlanmış hâli yer almaktadır.

AND İÇİRƏM
(AND İÇİYORUM)

Dalğalı göllərinə and içirəm,
Damğalı əllərinə and içirəm.
Qoymarıq bağlı qala qollarımız,
Quruya gül-butamız, kollarımız,

(Dalgalı göllerine and içerim,
Damgalı ellerine and içerim.
Sürmesin bağlı kala kollarımız,
Kuru toprakta güllerimiz ve çalılarımız,)

Yetə dustaq dibinə yollarımız,
Bağlanan qollarına and içirəm,
Kəsilən yollarına and içirəm.
Qoymarıq al günəşin rəngi sola,

(Hapishânenin dibine düşen yollarımız
Bağlanan kollarına and içiyorum,
Kesilen yollarına and içiyorum.
Koymayız, al güneşin rengi sola,)

Qorxuluq yurdumuza kölgə sala,
Çən tuta arzu yolun, göz qarala,
Ağaran tellərinə and içirəm.
Çən tutan bellərinə and içirəm.

(Korkuluk yurdumuza gölge sala,
Tankı durdurmaya azmetmene, gözünü karartmana,
Ağaran tellerine and içiyorum.
Tank durduran beline yemin ederim.)

Qoymarıq qəm dənizi dalğalana,
Gətirə tülkü feli xalqı cana,
Odumuz özgə ocağında yana,
Saralan güllərinə and içirəm,

(Koymayız, gam denizi dalgalana,
Getire, sahtekâr yönetim icraatları halkı galeyana
Ateşimiz başkasının ocağında yana,
Saralan güllerine and içiyorum.)

Sarı bülbüllərinə and içirəm.
Yazarıq Qoç Nəbinin şanlı sözün,
Çalarıq sazda elin canlı sözün,
Duyarıq xan Arazın qanlı sözün,

(Sarı bülbüllerine and içiyorum.
Yazarız Koç Nebi’nin [2] şanlı sözünü,
Çalarız sazda vatanın canlı sözünü,
Duyarız Han Aras’ın [3] kanlı sözünü,)

Saralı sellərinə and içirəm,
Yaralı ellərinə and içirəm.

(Sara’lı sellerine and içiyorum,
Yaralı ellerine and içiyorum.)

Yukarıdaki şiirin sondan ikinci satırındaki “Sara’lı sellerine and içiyorum,” ifadesinde geçen Sara bir özel isim olup, ünlü eski Azerbaycan destanlarından biri olan Han Çoban ile Sara Destanı’nın kahramanıdır. [4]

ƏLİNİ VER MƏNƏ
(ELİNİ VER BANA)

Elimin gülləri solmayan kimi,
Dəryalar üsküyə sığmayan kimi,
Tutulub ürəyim olmayan kimi,
Uçmaqdır diləyim, qanad ver mənə!

(Vatanımın solmayan gülleri gibi,
Okyanusa sığmayan denizler gibi,
Sanki olmayan kalbim gibi,
Uçmak istiyorum, kanat ver bana!)

Qəm tozun aparmır gözümün seli,
Susdurub dilimi nənəlik feli,
Dərdimi sızladır sazının teli,
Dilimdən tükənməz həyat ver mənə!

(Gözyaşlarım kederimi gidermiyor
Susturur dilimi nenenin teskini
Derdimi sızlatır sazının teli,
Dilimden tükenmez hayat ver bana!)

Çal sazı, səsimdə sözümü deyim,
Qan rəngin göstərməz, donumu geyim,
Vardır çarpışmağa hələlik heyim,
Gedirəm çənli yol, Qır at ver mənə!

(Çal sazı, sesimde sözümü söyleyeyim
Kan rengini göstermeyen giysimi giyeyim,
Hâlâ çarpışmalar sürüyor, hey!
Gidiyorum, bir kır at ver bana!)

Canımla varlığım, varım didişir,
Ox qalıb sümükdə, yara bitişir,
Həyatım boş-boşa başa yetişir,
Bu son günlərimdə səbat ver mənə!

(Canımla varlığım, varım didişir,
Ok kemikte kalır, yara kapanır.
Hayatım boşu boşuna biter,
Bu son günlerimde sebat ver bana!)

Qoluma qardaşdan dayaq istərəm,
Dilimdə elimdən sayaq istərəm,
Dənizlər tutumlu, çanaq istərəm,
Dərdimi yazmağa davat ver mənə!

(Koluma kardeşten destek isterim,
Dilimde vatanımdan bir söz isterim,
Denizler gibi geniş bir kâse isterim,
Derdimi yazmağa davet ver bana!)

QƏM PƏNCƏSİ ÇALMAQDADIR
(HÜZÜN ACISI ESİYOR)

Həsrət yaş olub gözlərə dolmaqdadı, day gəl!
Göz yaşları axmaqda sel olmaqdadı, day gəl!
Hicran toru dünyanı qəfəs tək bürüyübdür,
Dünya kimi bağrım da daralmaqdadı, day gəl!

(Özlem yaş olup doldu gözlerime, haydi gel!
Göz yaşları akıp sel olmakta, haydi gel!
Hicran ağı bir kafeste dünyayı kaplar,
Dünya gibi bağrım da daralmakta, haydi gel!)

Sal dağlara hay, göydə buludlar dilə gəlsin,
Yarpaq kimi varlıq boyu solmaqdadı, day gəl!
Hicrində keçən ləhzələrii yanqılı saz tək,
Qəm pənçəsi, ah zəxməsiii, çalmaqdadı, day gəl!

(Dağlara git, gökte bulutlar dile gelsin,
Yaprak gibi her şey solmakta, hadi gel!
Yokluğunda geçen anları sadece sazlar yansıtır.
Keder pençesi, iç çekişlere sebep olmakta, haydi gel!)

Sənsizliyə dözmək nə sayaq mümkün olarmış,
Dözdüm, dözümüm canımı almaqdadı, day gəl!
Gəl, qoy günəşin baydası dünyaya calansın,
Bağrımda qaranlıq izi qalmaqdadı, day gəl!

(Keder pençesi, iç çekişlere sebep olmakta, haydi gel!
Katlandım, tahammül canımı almakta, haydi gel!
Gel, güneşin yeryüzüne parlamasına izin ver,
Bağrımda karanlık bir iz kalmakta, haydi gel!)

Yatmaz, yolunu gözlərəm, ulduz kimi gözlər,
Gözlər kökü həsrətlə saralmaqdadı, day gəl!
Hər gün Səhər addımlarının mahnısın izlər,
Açmış səhərin bağrı qaralmaqdadı, day gəl!

(Yatmaz, yolunu gözlerim, yıldız gibi gözler,
Özlemden sarardı gözlerim, haydi gel!
Şehir her gün adımlarının şarkısını takip eder,
Seherin bağrı kararmakta, haydi gel!)

KƏFƏN SAXLA MƏNƏ
(KEFEN SAKLA BANA)

Sarı nisgil ləçəyin saldı xəzan,
Açmamış qönçələri çaldı xəzan.
Məni də caynağına aldı xəzan,
Yaşıl ehsaslı çəmən saxla mənə!

(Sararan yaprakları bıraktı hâzan
Açılmamış goncaları çaldı hâzan.
Beni de kollarına aldı hâzan,
Yeşil nefesli  çimen sakla bana!)

Yalana düzlük oxu etsə əsər,
Gül bitib, qönçə gülüb, açsa səhər,
Bir də görkəmli ürək görsəm əgər,
O ürəklərdə vətən saxla mənə!

(Bir yalanı doğru okursa,
Gül bitip, gonca gülüp, açsa seher,
Bir de görkemli yürek görsem eğer,
O gönüllerde yer sakla bana.)

Sözlərin sinələrə köz qaladar,
Duyğunu tüşgülüiii közdən caladar,
Onda ki söz, günəşi çalxaladar,
Sözdə ulduz kimi, dən saxla mənə!

(Sözlerin sinelere köz bırakır,
Dumanlı közden duygular
O zaman söz, güneşi çalkalar,
Sözde yıldız gibi, gündoğumu sakla bana!)

Dayaq ünvanlı dağ avarəsiyəm,
Qara günlərdə ağ avarəsiyəm,
Bir gülüşlü dodaq avarəsiyəm,
Qəmlərə qarşı gülən saxla mənə!

(Desteğe muhtaç bir dağ âvâresiyim,
Kara günlerde beyaz bir âvâreyim,
Bir gülüşlü dudak âvâresiyim,
Gamlara karşı neşeli eyle beni!)

Demirəm xoşluqla yad et, ya da sal,
Qəm önündə adımı fəryada sal,
Məni də qəm bölüşündə ada sal,
Bir ürək paylı mihəniv saxla mənə!

(Mutlulukla hatırla ya da bırak demiyorum,
Acının karşısında adımı haykır.
Beni de bir keder adası yap
Bir yürek paylı vatan sakla bana!)

Bir dayan zirvəyə, diz qoy, gəlirəm,
Sanma ki, xəstəyəm, iz qoy, gəlirəm,
Bir çanaq sözdə dəniz qoy, gəlirəm,
Bir döyüş meydanı çən saxla mənə!

(Biraz dayan, diz çök, geliyorum,
Hasta olduğumu sanma, iz koy, geliyorum,
Bir kâse sözü deniz gibi çoğalt, geliyorum.
Bir dövüş meydanı sakla bana!)

Ucalıqlarda izin var, – deyərək,
Çıxaram dağlara – yar, yar, – deyərək,
Səhərəm, qürbət elin dar, – deyərək,
Vətən ünvanlı kəfən saxla mənə.

(“ Tepelerde sizin iziniz var,” diyerek,
“Çıkarım dağlara – yâr, yâr,” diyerek,
“Seher’im, gurbetteki yerin dar,” diyerek,
Vatanı hatırlatan kefen sakla bana.)

Not: Doç. Dr. Pervane Memmedli tarafından Azerbaycan Türkçesi ile yazılmış olan bu makale, Millî Devlet gazetesi yazarlarından Dr. İrfan Paksoy tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiştir.

DİPNOTLAR

[1] Mahnı: Türkü, şarkı, ezgi.

[2] Koç / Kaçak Nebi: Azerbaycan’da 19. Yüzyıla ait bir halk hikâyesinin / destanının kahramanı. 

[3] Han Aras: Aras Nehri’nin nehrinin pek çok özelliğinden biri de Kuzey ve Güney Azerbaycan arasında bir sınır oluşturmasıdır. İki kardeş halkın birbirinden kopması tamamen siyasî nedenlere bağlı olmakla birlikte, olaya duygusal açıdan yaklaşan birçok Azerbaycan Türkü şair ve yazarı; Aras Nehri’ni adeta bağımsızlığın simgesi hâline getirmiştir. 

[4] Han Çoban Destanı, Azerbaycan Türklerine ait bir halk hikayesidir. Halk hikâyeleri toplumların derin yaralarını, büyük arzularını ele veren simgesel ve değerli anlatılardır. Zengin bir Ağa, Sara’ya göz koyar ve babasından ister. Elbette Sara buna karşı çıkar ve tam da bu noktada kâbus başlar. Ağa, Han Çoban’ı öldürmek için kiralık katiller gönderir, Sara’nın babasına baskı yapar ve sonunda baba kızını (Sara’yı) ağaya vermeye iknâ olmak zorunda kalır. Sara, bu sırada dağlarda olan Han Çoban’a haber gönderir. Aslında şiirsel bir vedadır bu. Sonrasında ise Sara kendini Arpaçay’a atarak intihar eder.

KAYNAKLAR

Çevik, Arif; “Han Çoban Destanından Günümüze Dersler”, 15.05.2021, https://www.tarihistan.org/han-coban-destanindan-gunumuze-dersler-arif-cevik/23673/

Kafkasyalı, Ali; İran Türkleri, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2010.

Rəiszadə, Həmidə; (Səhər); Mavilər. Tehran: Yaşmaq nəşriyyatı, 2017, 196 s. (ərəb əlifbası ilə).

Rəiszadə, Həmidə; (Səhər); “Yaşıl mahnı” 1371/1993 (ərəb əlifbası ilə)

Memmedli, Pərvanə; “Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı” antologiysı, Bakı “TEAS” nəşriyyatı, 2015

Məmmədli, Pərvanə; Cənubi Azərbaycanda  ədəbi-bədii prosesin inkiaf  mərhələləri. Monoqrafiya. Bakı, “CBS”,  2021.